Pierwsi polscy osadnicy w Kanadzie – Kaszubi

Pierwsi polscy osadnicy w Kanadzie –  Kaszubi

Piotr Bein 11.3.2013
Szósty dzień i ponad 4,5 tys. km od Vanvouveru. Wjeżdżamy w dolinę rz. Ottawy k. Petawawa, Ontario. Niedaleko park o francuskiej nazwie Algonquin. Wzdłuż granicy adm. z Quebec mieszkają frankofoni. Jesteśmy 150 km od stolicy. Infrastruktura na potrzeby centralne Kanady, ludzie bardziej wykształceni, przeważnie zatrudnieni przez rząd federalny. Wzdłuż granicy z Quebec na rzece Ottawa, mijamy: w Rolphton miejsce 1-szego reaktora w Kanadzie (moc 22 MWe, prototyp CANDU), w Chalk River ośrodek badań i technologii nuklearnych i lasy badawcze b. ministerstwa leśnictwa, a przed Petawawą poligony bazy wojskowej… Szosa 17 na płn. odnodze Trasy Trans-Kanadyjskiej jest tu raczej niskiego standardu jak na stołeczny region.
Wojsko Kanady zakupiło (1905) tereny, z czego powstała baza i poligony Petawawa. Siedzieli tam niemieccy jeńcy II wś. Potem przystosowano bazę dla pułku lotniczego, który kwaterował tam do rozwiązania w 1995 r. Dziś mięso armatnie udaje się stąd dla banksterii na wojny z terrorem, a wraca w workach i wózkach inwalidzkich. Atomowo o Chalk River i przemyśle nuklearnym Kanady napisałem osobno:

• Atomowa Kanada 
• Kanadyjski reaktor jądrowy CANDU
• O tuszowaniu przez lobby A – lekcje z Kanady dla Polski

Sąsiedzi
Parę mies. przed nami, w maju bazę Petawawa nawiedziły czarne niedźwiedzie. Obudziwszy się z hibernacji, żerowały na wschodzącej roślinności przy drogach i w przecinkach leśnych: mlecz, trawy, koniczyna i nowe liście topoli. Przez następne kilka tygodni wcinały młode liście wysoko na dużych drzewach. Administracja bazy wydała ostrzeżenie: niezostawiać na zewnątrz kompostu, śmieci, smarów, zamrażarek ani grilla.
Wiemy… od 1-go kampingu w Ontario 37 lat wcześniej, kiedy niedźwiedź nocą wylizał do czysta resztki z menażki przy namiocie. Słyszeliśmy tylko lekki brzęk, myśleliśmy że małe stworzenie. Następny niedźwiedź pożarł nam zakupy na niezorganizowanym kampingu k. Banff w G. Skalistych. Wg ostrzeżeń, torbę z zakupami powiesiłem na drzewie, tylko że na zbyt cienkim (średn. ok 20 cm) i suchym. Przyszedł w nocy, złamał drzewo i spałaszował witktuały, mydło i pastę do zębów. Na nic noszenie kilka km ze sklepu. Dla ekspedycji anno 2012 byliśmy niekwestionowanymi specami od niedźwiedzi. Grupa przestrzegała porad, by żarcie zamykać na noc w samochodzie, a do ogniska nie rzucać resztek ani puszek.
Okolice zamieszkiwali Indianie Algonquin. Nazwa Petawawa (pitałała) pochodzi z ich języka: biidaawewe (gdzie słychać taki hałas). Pod koniec XIX w. przybyli osadnicy ze Szkocji, Irlandii i Niemiec. Zajęli się wyrębem lasów. Przybywali rzeką, bo kolej Montreal – Vancouver powstała w l. 1880-ych.  Po Górnej Ottawie kursowały parowce już od 1833 r., stopniowo otwierając ją dla przewozów drewna i turystów. Od 1854 r. można było dopłynąć do progu na wys. dzisiejszego Chalk River. Parowozy na torach wyparły w końcu parowce.
Niewielkie Jez. Cony odgradza od płn. 100 km2 lasów badawczych k. Chalk River. Teren, jak in. publiczne dobra federalne (parki narodowe, wylęgarnie łososia), uległ zaniedbaniu od czasów banksterkich prywatyzacji w l. 1980-ych, kiedy zaczęto drastycznie ciąć budżet państwowy na korzyść spłacania lichwy. Od 1993 r. leśnictwo wraz z energią, kopalniami i zasobami jest w departamencie zasobów naturalnych, tj. do łupienia przez koncerny ponad-narodowe, bez wzgl. na szkody dla środowiska. Naturalne to one są z początku, ale jak się zacznie eksploatacja, to zostaje krajobraz księżycowy. To mamy na ogromnym obszarze łupków bitumicznych (dorzecze Athabaski), czy w poważnie przetrzebionych dziewiczych puszczach deszczowych na wybrzeżu Pacyfiku.
Tacy są (byli) płn.-wsch. sąsiedzi Kaszubów w Kanadzie. Jak wiele dobrych rzeczy, dowiedzieliśmy się o nich czystym przypadkiem.
Najstarsza osada Polaków w Kanadzie
Stajemy na lunch nad Jez. Cony. Smacznego życzy nam emerytowana nauczycielka. Przyjechała umoczyć nogi w jeziorze. Jej mąż pracował jako naukowiec w laboratoriach Chalk River. Wyczuwa nasz polski akcent: Moja matka była Polką. Przez nią poznałam Kaszubów, mieszkają nie tak daleko stąd. Jedna kaszubka ma ponad 90 lat, a wciąż mieszka w drewnianej chacie z belek, bez prądu, grzeje drewnem, uprawia ogród i robi zapasy na zimę, jak za pionierskich czasów.
Wilno założyli (ok. 1858) Kaszubi pod przywództwem ks. Ludwika Dembskiego z Wilna na Litwie. Kaszubi uciekali przed pruskim uciskiem. W tym samym czasie zasiedlili pobliskie Barry’s Bay i Round Lake. W 1890 r, było już ok. 270 rodzin kaszubskich w Dolinie Madawaska, większość w przemyśle leśnym. Dziś, kanadyjscy Kaszubi stanowią jaskrawą cząstkę Polonii, w kobiercu miliona Kanadyjczyków deklarujących pochodzenie polskie.
Lesiste pagórki wokół Wilna przypominały Kaszubom ojczyznę. Jak wcześniej w Dolinie Ottawy, rozbrzmiewały tu uderzenia siekier i zgrzyt pił, w rękach osadników z Irlandii, Polski, Niemiec… W późnych l. 1800-ych, pionierzy przybywali wzdłuż dróg Opeongo i Peterson. Z początku XIX w. rząd Górnej Kanady (większość dzisiejszego Ontario) kierował osadników na żyzne wybrzeża jezior Erie i Ontario. Po zasiedleniu ich, kierowano osadników do zach. Ontario, budując drogi (l. 1830-te i 1840-te). Po wypełnieniu zachodu, rząd był pod presją otwarcia surowych terenów Tarczy Kanadyjskiej, poprzez budowę sieci dróg wsch.-zach. i płn.-płd. między Doliną Ottawy a Zatoką Georgiańską, obszarem znanym jako Ottawa–Huron.
Geodeci ustalili (1847) trasy, a związane prawo (1853) nadawało ziemię pionierom w zamian za wycięcie co najmniej 5 ha lasu przez 4 lata, zbudowanie domu i pozostanie na działce przez 5 lat. Przez następne 20 lat, powstało 1600 km dróg. Obietnica żyznej ziemi niespełniła się jednak. Pod warstwą gleby, jeśli w ogóle występowała, był granit. Dolinki w formacji skalnej wypełniały moczary. Do przełomu wieku, 60% pionierów porzuciło nadania. Pionierzy wycinali lasy, budowali domy i stodoły z drewna. Kamienisty grunt dostarczał kamienia na miedze, z których wiele stoi do dziś wśród lesisto-polnych pagórków, jak w Szkocji, Irlandii czy Walii.
Rozwój przemysłu drzewnego przyniósł do Wilna (1894) stację kolejową na linii z Ottawy przez malowniczą Dolinę Madawaska, która w 1897 r. sięgała do Parry Sound nad Zat. Georgiańską jeziora Huron, a stamtąd płn. wybrzeżem jez. Superior na rozkwitające prerie i do Vancouver. Z czasem linia straciła znaczenie transkontynentalne na korzyść linii w Dolinie Ottawy, lecz Wilno skorzystało; do 20 pociągów na dobę obsługiwało farmerów i drwali. Biegnąc przez Park Algonquin, kolej odegrała swą rolę w rozwoju turystyki. Linię zamknięto w 1959 r. Z torowisk zostały tu i tam drogi, ścieżki turystyczne i parki, a reszta zarosła. W Wilnie, teren stacji zajął skansen kaszubski. Pobliskie miasteczko Barry’s Bay ma pamiątkę z czasów kolei i przemysłu drzewnego: cysterna wodna z drewna, na wieży drewnianej – ostatnia w Ontario i jedyna w Kanadzie całkowicie z drewna.
Artyści zamiast drwali
Pracując przy budowie kolei, Ignancy Słomiński zdecydował osiedlić się ze swą młodą rodziną w Wilnie. Kupił budynek naprzeciw nowej stacji kolejowej, dodał jadalnię, kuchnię i więcej sypialni i nazwał to Exchange Hotel.
Wilno rosło, obsługując okolicznych rolników i wyrąb lasów. Hotel Słomińskiego nabył (1913) kowal z Wilna, Frank Shulist. Przez 70 lat on i jego syn Tom z rodzinami wytworzyli atmosferę gościnności, której zaznaliśmy, zatrzymując się na tam na obiad. Od l. 1950-ych, Wilnu przybyło Polaków, wpływając na uprzednio dominujący kaszubski charakter miejsxowej kultury. Nazywana dziś Wilno Tavern, polska restauracja jest znana w regionie, serwuje tradycyjne polskie gołąbki, pierogi, smażoną kiełbasę, ogórki małosolne, śledzie w oleju z cebulą i in. potrawy. Weszła duża grupa młodzieży na wycieczce krajoznawczej. Brali wszystkie potrway i smakowali.
Niedługo przed nami, wieś odwiedził (2012) premier Tusk, śmigłowcem rządowym z Ottawy. Kobietę, która przyjechała na wieczorne nabożeństwo pytam, jak przyjęli premiera. Chłodno – odparła. W środku sporego, jak na wiejską Kanadę, kościoła z rzadko spotykanymi 2 wieżami, tablice, plansze, zdjęcia z wojen światowych i miejscowych wydarzeń. Zagabuję księdza krzątającego się przy ołtarzu. Wygląda na Hindusa. Zaiste, zastępuje proboszcza, który poleciał do Polski.
Obecnie między Kaszubami mieszka we wsi sporo artystów i rzemieślników, przyciągniętych do życia wiejskiego w pięknym krajobrazie. Po dawnej linii kolejowej jeżdżą rowery, chodzą wędrowcy, hałasują ski-doo w zimie. Skansen na miejscu stacji kolejowej pokazuje autentyczne chałupy z kanciaków, przeniesione z farm kaszubskich pionierów. Kamienie przypominają nazwiska osadników i jaką drogą przybyli. Jak wszędzie w Kanadzie, taki kamień, tablica, czy drzewo posadzone na preriach, to historia sama w sobie. W muzeum, narzędzia rolników i drwali, meble, stroje narodowe polskie i barwna ceramika kaszubska. Miejscowi rzemieślnicy produkują tradycyjne malowane meble kaszubskie i skrzynie.
W 1-szą sobotę maja, kanadyjscy Kaszubi czczą Dzień Konstytucji 3 Maja.  Rodziny zjeżdżają się z okolicy powozami konnymi, do Kościoła Św. Marii Królowej Polski na specjalne nabożeństwo, koncerty i zabawę we wsi. Polskie flagi, dziewczyny w strojach ludowych przyciągają turystów.
Kościół ukończyli Kaszubi własnymi siłami w 1937 r. w miejsce kaplicy św. Stanisława Kostki, która spaliła się rok przedtem. Cmentarz przykościelny upamiętnia osadników kaszubskich. W trawnikowe tarasy przy kościele wbudowano grotę Matki Bożej z Lourdes. Za kościołem, z widokiem na dolinę i pagórki, miejscowy rzemieślnik Don Burchat zaprojektował i zbudował Drogę Krzyżową. Przy wieżach kościoła stoi Krzyż Millenijny, od czasu obchodów w 2000 r.
Największy tłok jest jednak na dorocznej (od 65 lat) publicznej kolacji z kurczaka dla 2200 osób, w kościele. To jest potrawa tradycyjnie kaszubska: gotowana kura z ziemniakami i jarzynami. Kaszubi kanadyjscy lubią też zupy z kury z kluskami ziemniaczanymi czy ryżem… podgardle, golonkę, kaszankę, kapuśniak, śledź solony. Z początku musieli go sprowadzać z Nowej Fundlandii. Za to ryby słodkowodne są w miejscowych jeziorach. Do tego ogórki kiszone, placki ziemniaczane i suszone jabłka.
Materiały żródłowe
http://www.wilno.com/
http://www.wilno.org/
http://www.wilnovillager.on.ca/
http://www.madawaskavalley.ca/
http://en.wikipedia.org/wiki/Wilno,_Ontario
http://en.wikipedia.org/wiki/Barry%27s_Bay
http://en.wikipedia.org/wiki/Janusz_%C5%BBurakowski
http://www.ontarioplaques.com/Plaques_PQR/Plaque_Renfrew17.html
http://www.bright-ideas-software.com/whisperedhistory/outsiders.htm
http://en.wikipedia.org/wiki/Transcontinental_railroad#Canada
http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Ontario_Colonization_Roads
http://en.wikipedia.org/wiki/Ottawa,_Arnprior_and_Parry_Sound_Railway
http://en.wikipedia.org/wiki/Polish_Canadians#Largest_Polish_Canadian_communities
http://www.interment.net/data/canada/ontario/renfrew/hagarty/stmary/index.htm

Broszury z Wilno Heritage Society po polsku:

• Historyczne Muzeum & Park Polskich Kaszubów w Kanadzie
• Krzyże na skrzyżowaniach dróg
• Polskie kościoły i cmentarze z okresu osadnictwa pierwszych polskich kaszubów w Kanadzie
• Witômë/Witamy/Welcome w zabytkowym Domu Farmerskim pierwszych osadników z polskich Kaszub